İnsan zihninin yaratıcı gücü ya da tanrısal bir varlık tarafından açıklanabileceği inancıyla açıklanabileceği düşünülen materyalizm nedir? Materyalizm ve din ilişkisi neyi ifade eder? Materyalizm ne demektir? Materyalistler, evrende var olan her şeyin maddenin temel özelliklerine dayandığını savunuyorlar. Peki, bu görüşe göre evrenin ve insan varlığının doğası nedir? İnsanlar da maddenin bir ürünü müdür?
Materyalizm nedir, sorusunun yanıtı merak edilen konular arasında yer alıyor. Materyalizm, maddeye dayanan bir felsefi görüş müdür? Sözlükte materyalizm (Fr. matérialisme) “maddecilik” (özdekçilik) anlamına gelmekte olup Latince materia (madde) kelimesinden türemiştir. Var olan her şeyin maddeden ibaret olduğunu, maddeden bağımsız fizik ötesi bir alanın (metafizik) bulunmadığını, bilinç, duygu, düşünce vb. unsurların maddeden kaynaklandığını, olup biten her şeyin sadece maddî sebeplerle açıklanabileceğini, sonuç olarak tabiat üstü bir gücün mevcut olmadığını ileri süren, özünde tanrıtanımaz (ateist, mülhid) doktrinler bütününe verilen addır. Materyalist de bu inanca sahip kişidir. Materyalizm nedir? Materyalizm ve din ilişkisi neyi ifade eder?
MATERYALİZM NEDİR?
Materyalizm, dünya ve insanlık tarihinde önemli bir rol oynamış felsefi bir görüştür. Maddeye dayanan bir dünya görüşüdür ve maddenin gerçek varoluşunun, insan zihninin yaratıcı bir gücü veya tanrısal bir varlıkla açıklanabileceği inancına karşı çıkar.
MATERYALİZM VE BİLİMSEL YÖNÜ
Materyalizm, bilimsel yöntemi benimser ve her şeyin doğa yasalarına tabi olduğunu düşünür. Bu görüşe göre, evrenin ve insan varlığının doğası, maddenin özelliklerine bağlıdır ve insanlar da maddenin bir ürünüdür.
Materyalistler, insan zihninin de maddenin ürünü olduğunu savunurlar. Buna göre, insan zihninin işleyişi, sinir hücreleri arasındaki fiziksel etkileşimlerle açıklanabilir. Bu nedenle, zihnin özgürlüğü ya da insan iradesi gibi kavramların, maddenin fiziksel yasalarına uygun olarak açıklanabildiğini iddia edilir.
MATERYALİZM VE TARİH
Materyalizm, tarih boyunca birçok filozof, düşünür ve bilim insanı tarafından benimsenmiştir. Marksizm, materyalizmin bir örneğidir ve sınıf mücadelesi kavramı üzerine kuruludur.
MATERYALİZM VE DİN
Materyalizm, din ve metafizik düşünceleri reddeder ve bilimsel düşünceyi savunur. Bu nedenle, materyalistler, dünya ve insan varlığı hakkındaki sorulara bilimsel yöntemlerle yanıt ararlar.
Türkiye Diyanet Vakfı’nın içeriğine göre, madde-ruh ayırımı yapmayan, birbirinden bağımsız varlık-düşünce (doğa-bilinç) düalizmine karşı çıkan materyalizm maddeyi tek gerçek kabul etmiş ve her şeyi ona indirgemiştir. Metafiziği reddetmesinin tabii bir sonucu olarak spiritüalizm, idealizm, rasyonalizm vb. disiplinlerle ters düşen materyalizm başta Tanrı inancı olmak üzere yaratılış, ibadet, melek, vahiy, peygamberlik, kutsal kitaplar ve âhiret gibi dinî inançların birer yanılgıdan ibaret olduğunu ileri sürer. Determinizmi esas alır, tabiatta amaçlılığa (teleoloji) imkân tanımaz, varlığı metafizik sebeplere bağlayan açıklamalara karşı çıkar. Bu durumda materyalizm fizik ötesi kanunları ve tabiat üstü varlıkları reddeden bir teoridir (Smart, s. 203, 240; Armstrong, s. 37).
İslâm Düşüncesi ve Materyalizm. Câhiliye toplumunda Allah’ın varlığına ve birliğine inanan, az sayıda insanların oluşturduğu, Hanîfler adı verilen bir topluluğun dışında büyük çoğunluk putperestti; ayrıca zamanın ezelîliğine inanan, yeryüzünde cereyan eden olayların Tanrı’dan bağımsız olarak “dehr” denilen bir kaynaktan ortaya çıktığını ileri süren, hayatı basit bir şekilde “oluş ve yok oluş” şeklinde anlayan, ölümden sonra tekrar dirilmeyi reddeden bir topluluk mevcuttu (meselâ bk. el-En’âm 6/29; Yâsîn 36/77-78; el-Câsiye 45/24).
Nâzil olduğu süreçte çeşitli vesilelerle Hanîfler’e övgüde bulunan Kur’ân-ı Kerîm putperestleri ve dehrîleri şiddetle kınamıştır; onları yaratılış üzerinde düşünmeye, insanlık tarihinden ibret almaya, gerçeklerin araştırılmasında ön yargılardan kurtularak samimi, dürüst ve ahlâkî davranmaya çağırmıştır. Kur’an’ın temel öğretisine göre bütün kâinat Allah tarafından O’nun özgür iradesiyle muayyen şartlarda ve kendine has işleyiş kanunlarıyla birlikte yaratılmıştır. Maddenin kendi başına var olması, yaratıcının iradesinden bağımsız olarak cansız, hareketsiz, âtıl ve kaotik bir durumdan belirli bir zaman içerisinde canlı bir organizmaya dönüşmesi ve mevcut düzenli halini alması mümkün değildir. Bunun aksini iddia etmek anlayış kıtlığı, bilgisizlik ve sapkınlıktır (meselâ bk. el-Câsiye 45/22-26; et-Tûr 52/35-36; el-Vâkıa 56/47-73).
Kur’ân-ı Kerîm’in bu temel tavrını esas alan başlıca kelâm ekollerinin maddeci düşünce karşısındaki güçlü duruşu ve tâvizsiz tutumuyla Tanrı merkezli düşünce üreten İslâm felsefesi ve tasavvuf ekollerinin fikir hayatına olan mutlak hâkimiyetleri sayesinde İslâm tarihinde sistemli bir materyalist düşüncenin ortaya çıkmadığı söylenebilir. Bununla birlikte bazı ferdî teşebbüslere rastlanmış ve materyalist düşünceyi ifade anlamında dehrîlerden, âlemin ezelî olduğunu ve bir yaratıcısının bulunmadığını savunan kişilerden söz edilmiştir. Kur’an da bunlara atıfta bulunmuş, onların dünya hayatından başka bir şeye inanmadıklarını ve mevcut hayatlarını zamanın şekillendirdiğini kabul ettiklerini haber vermiştir (el-Câsiye 45/24). Dehrî nitelemesinin yanında Tanrı’yı, peygamberliği, âhireti inkâr eden, mevcut âlemin başlangıcının olmadığını düşünen ve kendilerine “muattıla”, “mülhid”, “tabîiyyûn”, “sümeniyye”, “ezeliyye” ve daha ziyade “zındık” denilen kimselere de rastlanmaktadır (Mâtürîdî, s. 178-190; İhvân-ı Safâ, III, 455-456; Şehristânî, II, 3-5, 235; Abdurrahman Bedevî, Min Târî?i’l-il?âd fi’l-İslâm, s. 34, 40, 67, 146, 163). Kaynaklarda isimleri zikredilen kişiler arasında Ebû Ali Recâ, İbn Tâlût, Sâlih b. Abdülkuddûs, Ebû Îsâ el-Verrâk, Beşşâr b. Bürd, Ebü’l-Atâhiye, İbnü’r-Râvendî, Ebû Bekir er-Râzî ve İbnü’l-Mukaffa’ gibi düşünürler ön plana çıkmaktadır. Ancak bunlardan Ebû Bekir er-Râzî ile İbnü’l-Mukaffa’ gibi bazılarının çeşitli görüş ve inançlarla ilgili ciddi eleştirilerine rağmen tanrıtanımaz veya materyalist olmadığı söylenmektedir. Nitekim Ebû Bekir er-Râzî felsefî sisteminde Tanrı’ya yer vermiş ve O’nu ruh, madde, zaman ve mekânla birlikte beş ezelî ilkeden biri olarak görmüştür. Tabiatçı ve maddeci olduğu, ilâhî hikmeti reddettiği, Kur’an’a inanmadığı söylenen İbnü’r-Râvendî’nin de maddeci olmadığı, ona atfedilen fikirlerin hocası Ebû Îsâ el-Verrâk’a ait bulunduğu belirtilmektedir (Abdurrahman Bedevî, Min Târî?i’l-il?âd fi’l-İslâm, s. 27-28). Beşşâr b. Bürd’ün ve yine şiirlerinde zühd ve takvâya önem veren Ebü’l-Atâhiye’nin ne kadar materyalist oldukları da tartışmalıdır. Eski İran kültüründen geçen ve heteredoks diye nitelendirilen bazı unsurları materyalizm olarak anlamamak gerekir. Ayrıca yaratılışın mahiyeti ve âlemin, dolayısıyla maddenin başlangıcıyla ilgili teorik tartışmaları da materyalizmin dışında tutmak lâzımdır.
Batı dünyasıyla yoğun bir ilişki içine giren Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyıl materyalistlerinin büyük tesirleri olmuş, eserleri tercüme edilerek belli başlı eğitim kurumlarında okutulmuştur. Viktor Hügo (İstanbul 1302), Beşer (İstanbul 1303), Volter (İstanbul 1304) ve İntikad (İstanbul 1304) gibi eserleri ve çeşitli makaleleriyle Beşir Fuad, muhtelif çevirileri ve Felsefe Mecmuası’ndaki yazılarıyla Bahâ Tevfik, Târîh-i İstikbâl adlı eseri (I-III, İstanbul 1331-1332) başta olmak üzere çeşitli tercüme ve telifleriyle Celâl Nuri (İleri), İctihad dergisindeki fizyoloji ve biyoloji muhtevalı materyalist yazılarıyla Abdullah Cevdet, Târîh-i Kadîm (İstanbul 1321) adlı şiiriyle Tevfik Fikret gibi düşünce adamları, Büchner ve Haeckel başta olmak üzere bazı materyalist ve pozitivist yazarların görüşlerini Osmanlı Devleti’ne taşıyan kişiler olmuştur. Bunlar, İslâm dünyasının, içinde bulunduğu sıkıntıları aşması için materyalist felsefeyle özdeş gördükleri bilime sarılmasının gerekliliğinden bahsetmişlerdir.
Materyalistlere karşı çıkarmış olduğu Ulûm gazetesinde yer alan yazılarıyla Ali Suâvi, Ben Neyim: Hikmet-i Maddiyyeye Müdafaa isimli eseriyle (İstanbul 1308) Ahmed Midhat, Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli adlı eseriyle (İstanbul 1928) İsmail Fenni (Ertuğrul), İbtâl-i Mezheb-i Maddiyyûn isimli eseriyle (İzmir 1312) İsmail Ferid, Red ve İsbat adlı eseriyle (İstanbul 1330) Mustafa Efendi (Harputîzâde), Huzûr-ı Akl ü Fende Maddiyyûn Meslek-i Dalâleti (İstanbul 1332) ve Allah’ı İnkâr Mümkün müdür (İstanbul 1327) isimli eserleriyle Ahmed Hilmi (Şehbenderzâde), ?a?i?at-i Mezheb-i Neyçerî adlı eseriyle (Dekken 1298/1881) Cemâleddîn-i Efganî materyalizme karşı çıkmış ve dine yönelik eleştirileri cevaplandırmaya çalışmışlardır. Doğrudan reddiye yazan bu düşünürlerin dışında Said Halim Paşa, Ömer Ferit (Kam), Mehmet Ali Ayni, İsmail Hakkı (İzmirli), Mehmet Şemsettin (Günaltay), Ahmed Naim, Mehmed Âkif (Ersoy), Muhammed Hamdi (Yazır) ve Mustafa Şekip de (Tunç) materyalist düşünceyle mücadele etmişlerdir.
XIX ve XX. yüzyıllarda Batılı materyalist etkilerle İslâm dünyasında yeşermeye çalışan maddeci düşünce çağdaş fizik, kimya ve biyolojideki gelişmelerle birlikte kabuğuna çekilmek zorunda kalmıştır. Din karşıtı olarak yaşatılmaya çalışılan ve müslümanların geleneğine, kültürüne, örf ve âdetlerine karşı yargılayıcı, uyarlamacı ve indirgemeci bazı maddeci düşünceler de ideolojik saplantıların ötesine gitmemektedir (ayrıca bk. ALLAH; İLHÂD; İMAN; MADDE; RUH).
Haberler.com – Gündem
