Carlo Rovelli, geçen Nisan ayında, Londra’daki Kraliyet Kurumunda yer alan ünlü Faraday Tiyatrosu’nda, zamanın doğasına dair 1 saat süren bir ders verdi. İtalyan teorik fizikçisi olan Rovelli’nin konusu için bir metafor olarak kırmızı bir iplik sahneye gerildi.

“Zaman uzun bir çizgidir” dedi. Solda, geçmiş – dinozorlar ve büyük patlama; sağda,  gelecek- bilinmeyen yatıyor. “Ve biz bir şekilde buradayız” dedi, çektiği kırmızı ipliğin üzerine şimdinin bir işaretleyicisi olarak bir karabina ( dağcılıkta kullanılan bir çeşit kanca) asarak…

Sonra senaryoyu çevirdi.  “Size zamanın böyle olmadığını söyleyeceğim” diye açıkladı. Rovelli, zamanın her yerde aynı biçimiyle çalıştığı fikrinden yola çıkarak sağduyulu zaman anlayışımıza meydan okumaya devam etti. Aslında, saatler daha güçlü bir yerçekimi alanında olduğunda daha yavaş çalışırlar. Aynı zamanı gösteren birbirine yakın saatleri farklı alanlara-diyelim ki birini uzaya diğerini dünyaya- taşıdığınızda, ve sonra tekrar bir araya getirdiğinizde, onlar farklı zamanları gösterecektir. Rovelli, “Bu bir gerçektir” diyor ve bu “başınızın ayaklarınızdan daha yaşlı olduğu” anlamına geliyor. Rovelli, herhangi bir ortak “şimdi” duygusu umutsuz bir girişimdir diyor. Şimdiki anı gerçekte kimseyle paylaşmıyoruz. “Size baktığımda, şimdi sizi görüyorum —ama gerçekten değil, çünkü ışık sizden bana gelmek için zaman alıyor. Bu yüzden sizi bir parça geçmişte görüyorum.” Sonuç olarak “şimdi” dediğimiz şey, ileri ve geri ışık alan zamanı önemsemediğimiz, geçici bir gösteriş olmanın ötesinde hiçbir şey ifade etmez”.

Rovelli, zamanın geçmişten geleceğe yalnızca tek yönlü aktığı fikrini benimsemiştir. Genel görelilik, kuantum mekaniği ve parçacık fiziğinin aksine, termodinamik zamanın bir yönünü içerir. İkinci yasası, izole bir sistemdeki toplam entropinin veya düzensizliğin zaman içinde hiçbir zaman azalmayacağını belirtir. Ancak bu, geleneksel zaman kavramımızın daha sıkı bir temelde olduğu anlamına gelmez, diye söylüyor Rovelli. Entropi veya bozukluk özneldir: “Düzen, bakan kişinin düşüncesine göredir.” Başka bir deyişle, geçmiş ve gelecek arasındaki ayrım, zamanla entropinin büyümesi, makroskobik bir etkiye – “sistemi açıklamamıza bağlı, bu da sistemle nasıl etkileşimde bulunduğumuza bağlı” diyor.

“Hayatınızın bir milyon yılı benim için ne geçmiş ne de gelecek olurdu. Öyleyse, “şimdi” dar değil, korkunç derecede geniştir.”

Rovelli biraz da dikkatini son ortak zaman kavramına ayırmıştır. Zamanın kesikli olduğu (kusursuz olmadığı, ancak kuvveti olduğu) bilimsel argümanı daha az sağlamdır. “Niye? Çünkü hala yapıyorum! Henüz ders kitaplarında bu konu yok.” Yazdığı kuantum yerçekimi denklemleri, “saatlerin ölçtüğü ile ilgili söylediği üç şeyi öneriyor.” İlk olarak, asgari miktarda zaman vardır ve birimleri sonsuz küçük[1] değildir. İkincisi, bir saat, her nesne gibi, kuantum olduğundan, zaman okumalarının üst üste binmesi olabilir. “Bu olay ile yaşanan diğer olay arasında belli bir zaman olduğunu söyleyemezsiniz, çünkü kuantum mekaniğinde her zaman olduğu gibi,  zaman geçirme olasılığı dağılımı olabilir.” Rovelli, üçüncü olarak, kuantum yer çekiminde, minimum bir zaman kavramı olan, bir dizi olayın yerel bir kavrama sahip olabileceği anlamına geliyor diyor ve elimizde kalan tek şey bu… Rovelliye göre, olaylar bir satırda sıralanmaz ancak “tercih edilen bir zaman değişkeni ” olmadan her şey birbirine karışır ve bağlanır, her şey bir değişken olarak çalışabilir.”

Şimdiki zamanın kısacık olduğu kavramı bile bir incelemeye dayanmıyor. Günümüzün klasik, Newton fiziğinde “korkunç derecede kısa” olduğu kesinlikle doğrudur. Ancak Rovelli, “dünyanın tasarlanma şekli bu değil” diyor.  Işık, seyahat ettikçe daha çok büyüyen bir göletteki dalgalanmalar gibi dört boyutlu uzay zamanında bir koni veya ardışık olarak daha büyük daireler çizmektedir. Hiçbir bilgi ışık konisinin sınırlarını geçemez, çünkü bu bilginin ışık hızından daha hızlı hareket etmesini gerektirir. Rovelli, elleriyle baş aşağı bir koni şeklini işaret ederek “Uzay zamanında geçmiş, geçmiş ışık konimizin içinde olan şeydir”  demiştir. “Yani bizi etkileyebilecek her şeydir.” Şimdi dik bir koni işaret ederek “Gelecek bu zıt şeydir. Öyleyse geçmiş ile gelecek arasında sadece tek bir satır yok – çok fazla zaman var.” Rovelli, seyirciden iki buçuk milyon ışık yılı uzaklıktaki Andromeda’da yaşadığını hayal etmesini istedi. “Hayatınızın bir milyon yılı benim için ne geçmiş ne de gelecek olurdu. Öyleyse, şimdi dar değil, korkunç derecede geniştir.”

Rovelli’nin açıklamasını dinlerken, yeni kitabından bir cümleyi hatırladım. Zamanı çalışmak “ellerinizde bir kar tanesini tutmak gibidir: okuduğunuzda yavaş yavaş parmaklarınız arasında erir ve kaybolur.” (Rovelli, The Order of Time).

Yazan: Brian Gallagher

Çeviri: Duygu Aydemir

http://nautil.us/blog/-forget-everything-you-think-you-know-about-time

[1] Ayrıntı için “ Ellis, F.R.G., Meissner, K. A. , Nicolai, H. (2018). “The physics of infinity”. Nature physics. Vol.14; 770-772  DOI: https://doi.org/10.1038/s41567-018-0238-1